Patron szlaku

EDMUND MASSALSKI

   Urodził się 19 listopada 1886 r. w Michałowie koło Starachowic, w dawnym powiecie iłżeckim. Był synem Ludwika i Julii z domu Kołda. W czasie nauki w kieleckim gimnazjum rządowym zaangażował się w konspiracyjną działalność patriotyczną, co spowodowało, że w 1904 r. został wydalony z VII klasy z „ wilczym biletem”. Po rocznej pracy guwernerskiej wyjechał do Krakowa, gdzie w latach 1906 – 1912 jako wolny słuchacz studiował nauki przyrodnicze na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W tym czasie aktywnie pracował na rzecz Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza kierowanego przez Helenę Radlińską – wygłaszał prelekcje, prowadził bibliotekę publiczną, „ognisko oświatowe” oraz „kółko ogrodnicze” dla ubogich dzieci.

Po powrocie do Kielc stanął przed koniecznością zdania egzaminu maturalnego w Petersburgu według rygorów rosyjskich. W 1913 r. rozpoczął pracę w prywatnym gimnazjum żeńskim Marii Krzyżanowskiej. Działalności nauczycielskiej pozostał wierny przez 34 lata, ucząc nie tylko w Kielcach, ale również w Radomiu, w Skarżysku, na kursach wakacyjnych dla nauczycieli, na kursach sanitarnych w czasie wojny bolszewickiej. W latach 1940-1945 pracował nieprzerwanie w tajnym nauczaniu.

Z chwilą wybuchu wojny w 1914 r. zgłosił się ochotniczo wraz z trzema braćmi do służby w Legionach. Ze względu na stan zdrowia otrzymał przydział do pracy sztabowej i propagandowej. W 1915 r. został współzałożycielem i redaktorem „Ziemi Kieleckiej”, czasopisma propagującego ideę Legionów Polskich. Wkrótce objął redakcję „Gazety Kieleckiej”, którą redagował przez 9 lat. Jego wielką pasją był skauting i harcerstwo. W 1915 r. uczestniczył w zjeździe Polskiej Organizacji Skautowej. Wszedł wówczas w skład Naczelnej Komendy POS. Był jej sekretarzem, a następnie został mianowany komendantem XI Okręgu Kieleckiego, którego siedziba znajdowała się w Kielcach. Był współredaktorem pisma harcerskiego „Nasz Druh”. Od 1923 r. redagował i wydawał pismo harcerzy Okręgu Kieleckiego „Ślad”. W 1918 r. przyjął funkcję sekretarza Inspektoratu Okręgu X A, a w 1924 r. wszedł w skład Zarządu Oddziału ZHP w Kielcach i objął funkcję komendanta Kieleckiej Chorągwi Harcerzy, którą pełnił z przerwami do 1939 r.

W okresie międzywojennym znany był z działalności publicznej. Sprawował wiele odpowiedzialnych funkcji w instytucjach miejskich, organizacjach społecznych oraz Radzie Miejskiej, w której przez 15 lat był szanowanym radnym. W latach 1927–1934 był prezesem Rady Miejskiej w Kielcach.

Prawie przez całe życie pisał artykuły o tematyce geograficzno-przyrodniczej i regionalnej, drukując je w rozmaitych wydawnictwach między innymi w: „Pamiętniku Fizjograficznym”, „Naszym Głosie”, „Ochronie Przyrody”, „Ziemi”, „Radostowej”, „Służbie Nauce”, „Ziemi Kieleckiej”, „Roczniku Dendrologicznym”, „Przeglądzie Geologicznym”, „Bibliotekarzu” itd., aż po „Poznaj swój kraj”, „Kwartalnik Kieleckiego Towarzystwa Naukowego”, „Studia Kieleckie” i „Słowo Ludu”.

Na szczególną uwagę zasługuje kilkadziesiąt artykułów przedstawiających walory Krainy Świętokrzyskiej, które opublikował w „Ziemi”. Jego działalność publicystyczna została doceniona już w 1936 r., gdy na wniosek Polskiej Akademii Literatury otrzymał Srebrny Wawrzyn Akademicki, przyznany za wybitne zasługi dla literatury polskiej.

Inną jego pasją było muzealnictwo, z którym zetknął się na płaszczyźnie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego i w kontaktach z kustoszem Tadeuszem Włoszkiem.

W okresie okupacji hitlerowskiej czynnie włączył się w ratowanie i ukrywanie eksponatów Muzeum Świętokrzyskiego. Po wyzwoleniu działał w komisji przejmującej zbiory podworskie. W latach 1947–1961 był dyrektorem Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach.

Na szczególną uwagę zasługuje jego dorobek w dziedzinie nauk przyrodniczych, prawie siedemdziesięcioletnia działalność na polu krzewienia idei regionalizmu, turystyki i krajoznawstwa oraz prace organizatorskie zmierzające do stworzenia w Kielcach placówki naukowo – badawczej. W pracach naukowych brał udział od młodości. Już w 1909 r. jako reprezentant Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętności uczestniczył w pierwszej wyprawie w Góry Świętokrzyskie zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.

Jego zainteresowania przyrodnicze zostały ukształtowane i pogłębione w latach 1924-1929, kiedy wspólnie z Kazimierzem Kaznowskim prowadził badania na zlecenie Polskiej Akademii Umiejętności. W swej pracy „Obrazy roślinności Gór Świętokrzyskich” stanowiącej syntezę tych badań wspominał, że wpłynęły one na porzucenie wcześniejszych zainteresowań geograficznych. Z tego okresu pochodzi zbiór zdjęć przedstawiających przyrodę regionu. Fotografii krajoznawczej był wierny do końca życia.

Na zlecenie Komisji Fizjograficznej PAU opracował mapę rozmieszczenia roślin górskich na terenie Krainy Świętokrzyskiej. Uwieńczeniem długoletnich badań było wydanie w 1977 r. w serii „Przyroda Polski” książki „Góry Świętokrzyskie”. Na jej kartach ukazał swój emocjonalny stosunek do przyrody ziemi ojczystej, podbudowany głęboką wiedzą na ten temat. Z domeną naukowych badań E. Massalskiego nierozerwalnie związana była jego aktywna postawa na polu ochrony przyrody. W ruchu tym pełnił szereg funkcji. Od 1925 r. do wybuchu wojny był delegatem Państwowej Rady Ochrony Przyrody na teren województwa kieleckiego. W latach 1952–1969 przewodniczył Wojewódzkiemu Komitetowi Ochrony Przyrody. Był gorącym rzecznikiem idei utworzenia Parku Narodowego w Łysogórach. Brał czynny udział w wielu poczynaniach zmierzających do tego celu. Z inicjatywy Państwowej Rady Ochrony Przyrody w 1947 r. opracował koncepcję granic parku.

Przewidywała ona objęcie przez Świętokrzyski Park Narodowy obszaru Pasma Łysogórskiego, Pasma Jeleniowskiego, grzbietu Klonówki oraz przyległych terenów zajętych przez uprawy. Od chwili powołania w 1957 r. komisji sprawującej nadzór merytoryczny nad działalnością Parku, prawie do końca życia kierował jej pracami.

W ramach kieleckiego Instytutu Badań Regionalnych, którego był dyrektorem w latach 1947-1951 opracował projekt wykorzystania jego walorów dla celów turystyki. Szczególnie aktywnie pracował w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, a po 1950 r. Polskim Towarzystwie Turystyczno – Krajoznawczym. Do PTK wstąpił 1 grudnia 1913 r.

Od 1918 r. wchodził w skład Zarządu Oddziału Kieleckiego i należał do aktywniejszych jego członków. W 1926 r. wspólnie z Kazimierzem Kaznowskim wytyczył pierwszy szlak turystyczny w Górach Świętokrzyskich wiodący z Kielc do Nowej Słupi. W latach międzywojennych pełnił również funkcję prezesa Zarządu Okręgu PTK i wchodził w skład władz naczelnych Towarzystwa.

Działalność tę kontynuował po II wojnie światowej. W 1945 r. wraz z innymi działaczami zabiegał o reaktywowanie kieleckiego oddziału PTK. Gdy w 1946 r. oddział wznowił działalność objął funkcję prezesa. Niebawem zakres prac oddziału uległ rozszerzeniu, gdyż Rada Główna PTK powierzyła działaczom kieleckim pełnienie roli tymczasowego Zarządu Okręgu. Swą działalność w tym ruchu kontynuował także po „zjeździe połączeniowym”, w wyniku, którego 17 grudnia 1950 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze i Polskie Towarzystwo Tatrzańskie utworzyły Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. W marcu 1951 r. odbył się w Kielcach I Zjazd Wojewódzki PTTK, podczas którego został wybrany w skład Zarządu Okręgu. W ostatnich latach swej działalności w PTTK skoncentrował się szczególnie na popularyzacji krajoznawstwa. Był długoletnim przewodniczącym Okręgowej Komisji Krajoznawczej. Brał również udział w kształceniu kadr turystycznych. Był wykładowcą na wielu kursach dla przewodników świętokrzyskich. Prowadził także zajęcia dla przodowników turystyki pieszej i górskiej. Posiadał uprawnienia przewodnika świętokrzyskiego I klasy, tytuł Honorowego Przodownika Turystyki Pieszej i Górskiej oraz Zasłużonego Instruktora Krajoznawstwa. Przewodnictwem zajmował się z zamiłowaniem do ostatnich lat swego życia. Szczególnie lubił pełnić dyżury przewodnickie na Świętym Krzyżu.

Na Walnym Zjeździe 6 maja 1962 r. otrzymał godność Członka Honorowego PTTK. Odznaczony był krzyżami: Oficerskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, oraz wieloma innymi odznaczeniami i wyróżnieniami. Posiadał również Złotą Honorową Odznakę PTTK, medal im. Aleksandra Janowskiego.

Edmund Massalski zmarł w Kielcach 27 marca 1975 r. Spoczywa na Cmentarzu Nowym.

Obelisk z okazji 100-ej rocznicy urodzin E. Massalskiego odsłonięto w Michałowie – dzielnicy Starachowic. Pamiątkowe płyty znajdują się: na budynku schroniska turystycznego w Świętej Katarzynie i w kościele p.w. Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych na Chomiczówce w Warszawie gdzie w październiku 2004 r. Zarząd Oddziału Świętokrzyskiego PTTK w Kielcach ufundował płytę o następującej treści: „Zasłużony działacz PTK, honorowy członek PTTK, miłośnik przyrody i Gór Świętokrzyskich Edmund Massalski”. Jego imię noszą również: Koło Przewodników Świętokrzyskich w Oddziale Międzyszkolnym PTTK w Starachowicach, Hufiec Związku Harcerstwa Polskiego Kielce – powiat, główny szlak w Górach Świętokrzyskich Kużniaki – Gołoszyce oraz jedna z kieleckich ulic w dzielnicy Ślichowice.

Andrzej Rembalski

Bibliografia

• Barański S.: Nestor ochrony przyrody i turystyki na Kielecczyźnie, ”Przyroda Polska” 1994 nr 4 s. 12–13
• Braun J.: Edmund Massalski /1886-1975/ „Chrońmy przyrodę ojczystą” 1975 nr 4 s.33–95
• Czarnowski A.: Edmund Massalski [W:] Słynni krajoznawcy, Warszawa 2006
• Czarnowski A.: Znawca Świętokrzyskiej Krainy, „Poznaj swój kraj” 2005 nr 1
• Członkowie Honorowi Towarzystwa Tatrzańskiego, Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego, ZG PTTK w Warszawie /wydanie II uzupełnione i poprawione/, biogram Edmunda Massalskiego s . 55
• Ćmak J.: Uczeni, działacze i pracownicy związani z dziejami Parku. Monografia Świętokrzyskiego Parku Narodowego, red. Stanisław Cieśliński, Alojzy Kowalkowski, Bodzentyn – Kraków 2000, s. 565
• Ćmak J.: Edmund Massalski /1886 – 1975/ „Studia Kieleckie” 1975 nr 4 /8, s.114–125
• Dyrekcja i pracownicy Muzeum Narodowego w Kielcach. Edmund Massalski 16 X 1886 – 27 III 1975, Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 1977, s. 572–573
• Drzewiecki Z.: Kościół Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Warszawie, Chomiczówka, Ząbki 2007, s. 50
• Edmund Massalski /1886 – 1975/, Materiały sesji naukowej w Świętej Katarzynie 15–16 listopada 1986 r., red. Andrzej Rembalski, Zbigniew Wójcik, Kielce 1989
• Kowalski Z.: Harcmistrz Edmund Massalski [W:] Z dziejów harcerstwa na Kielecczyźnie
• 1912 – 1982. Materiały sesji historycznej, red. Andrzej Rembalski, Kielce – Sielpia 23 X 1982, s. 363–369
• Kraw. /czyński/ Ś.: Edmund Massalski „Przemiany” 1975 nr 5 /56, s.10
• Massalski A., Jastrzębski C.: Postacie zasłużone dla regionu [W:] Turystyka w regionie świętokrzyskim, red. Cezary Jastrzębski, Kielce 2002 /biogram E. Massalskiego, s.35–37/
• Massalski A., Rembalski A.: Harcerski Słownik Biograficzny, Warszawa 2006, /biogram Edmunda Massalskiego, s. 138–141/
• Massalski A., Rembalski A.: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze na Kielecczyźnie 1908–1950. Zarys dziejów, Kielce 1983 /biogram E. Massalskiego, s. 92–94/
• Materiały do Harcerskiego Słownika Biograficznego pod red. Olgierda Fietkiewicza, wydanie 2 poprawione, uzupełnione, „Harcerstwo” 1995, nr 4–5, /hasło Edmund Massalski, s.94/
• Pabis M.: Cmentarna kronika harcerek i harcerzy pochowanych na cmentarzach kieleckich i innych, Kielce 1996 /hasło hm Massalski Edmund, s. 16/
• Rembalski A.: Z dziejów regionu. Setna rocznica urodzin Edmunda Massalskiego, „Echo Dnia” nr 223 /3482/
• Tenże: Z dziejów regionu. Życie i działalność Edmunda Massalskiego, „Echo Dnia” nr 228 /3487/, 21 3 .09. 1986
• Tenże: Biogramy wybitnych przewodników kieleckich [W:] W stronę Świętego Krzyża. 50 lat zorganizowanego przewodnictwa turystycznego w Górach Świętokrzyskich, red. Cezary Jastrzębski, Kielce 2006, /biogram Edmunda Massalskiego, s. 142–145/
• Tenże: Edmund Massalski i świętokrzyski ośrodek przyrodniczy „Wszechświat” 1979, nr 11 /2191/, s. 263–265
• Tenże: Postacie z dziejów: Edmund Massalski /1886–1975/, „Harcerstwo” 1987, nr 7, s.37–40
• Słownik biograficzny prekursorów turystyki oraz działaczy PTT, PTK, PTTK, Warszawa 1988 /biogram Massalski Edmund 1986–1875/, s. 55
• Wrońska-Jarosz I.: Piechur niestrudzony, „Słowo Ludu „Magazyn” 1975, nr 811