OŚRODKI KULTURY TURYSTYKI GÓRSKIEJ TO MAŁE MUZEA, W KTÓRYCH GROMADZONE I OPRACOWYWANE SĄ ZASOBY KULTUROWE ZWIĄZANE Z TURYSTYKĄ GÓRSKĄ.

Różne są przyczyny wędrowania po górach. U jednych (zwłaszcza młodszych), to chęć sportowej rywalizacji z czasem i towarzyszami, wola pokonania własnej słabości, czy uzyskanie rekordu przejścia. Inni, cieszą się ze spędzenia czasu w otoczeniu przyrody, najbardziej chyba w nienaruszonym charakterze, zachowanej w górach. Wreszcie nie bez znaczenia jest możliwość spędzenia czasu w gronie przyjaciół o wspólnych zainteresowaniach. Wśród wielu atrakcji w czasie tych wędrówek spotykamy się z pewnego rodzaju fenomenem. Są to prowadzone przez Podkomisję Kultury i Historii Turystyki Górskiej Komisji Turystyki Górskiej Zarządu Głównego PTTK Ośrodki Muzealne.
Niezwykłe jest tu właściwie wszystko: powstanie już w 1966 roku idei sformułowanej i wprowadzonej do życia przez Edwarda Moskałę, społeczny charakter prac związanych z budową, wyposażeniem i eksploatacją Ośrodków czy wreszcie powstanie całej grupy ludzi z oddaniem zajmujących z oddaniem zajmujących się badaniem historii i tradycji poszczególnych rejonów górskich oraz gromadzeniem i eksponowaniem materialnych pamiątek. Ośrodki stanowią istotny element działalności kulturotwórczej PTTK. W ich ramach prowadzone są prace terenowe i archiwalne mające za zadanie uchronienie przed zniszczeniem i zapomnieniem elementy historii turystyki i pamiątki regionalne. Zajmują się historią Polski w tym zapomnianym często aspekcie, jakim jest historia turystyki. Prowadzone prace owocują ekspozycjami, wydawnictwami, pozyskanymi archiwaliami i materialnymi pamiątkami. Prace te, w wielu przypadkach pionierskie, mają niejednokrotnie charakter badań naukowych trudnych do zlekceważenia a ich wyniki stanowią nieraz jedyne źródło informacji o niektórych elementach historii turystyki (np. w przypadku badań związanych z działalnością działaczy turystycznych na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej). W pracy Ośrodków uwidocznia się dążenie PTTK do wprowadzenia do działalności turystycznej humanistycznego i edukacyjnego charakteru poprzez ukazywanie odnajdowanych w historii preferowanych wzorców postępowania. Uczą one nie tylko prawidłowego podejścia do turystyki górskiej, uczą historii Polski, uczą umiłowania tradycji i regionu – pozwalają zrozumieć zwiedzającemu trudne do powiązania relacje między tym i elementami – uczą patriotyzmu.
Co najważniejsze działalność Ośrodków spotyka się ze znacznym społecznym zainteresowaniem. Wg szacunkowych obliczeń, np. w sezonie 2000, Ośrodki zwiedziło (mimo często sezonowego charakteru udostępniania) ok. 16.000 zwiedzających. Należy tu dodać, że w wielu przypadkach zwiedzanie nie polegało na przejściu w pobliżu ekspozycji. Ambicją poszczególnych kustoszy jest bowiem organizacja kwalifikowanej obsług i Ośrodków, która stara się przybliżyć zwiedzającym ekspozycję i poruszane w niej zagadnienia.
Bardzo ważna rola Ośrodków dla zachowania tradycji ruchu turystycznego jest doceniana nie tylko przez władze PTTK, lecz również przez bezpośrednio zarządzających bazą noclegową Prezesów Spółek Towarzystwa z siedzibami w Nowym Sączu i Sanoku. Dzięki ich pomocy mogą one funkcjonować.
Zapraszamy do następujących Ośrodków od kierunku zachodniego w Polskich Karpatach poczynając: 

BESKID ŚLĄSKI
Baraniogórski Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej Na Przysłopie „U Źródeł Wisły”

Od 1989 roku Podkomisja Kultury i Historii Turystyki Górskiej KTG ZG PTTK rozpoczęła zagospodarowanie budynku gospodarczego starego schroniska, który pozostał w okolicy nowo wybudowanego obiektu. W krótkim czasie zostały połączone dwie inicjatywy realizowane w okolicy Baraniej Góry. Do prac nad rozbudową Ośrodka zgłosiła się grupa przewodników beskidzkich z Oddziału Miejskiego PTTK z Katowic, która właśnie ukończyła budowę wieży widokowej na szczycie Baraniej Góry. Efekty pracy tego zespołu przyniosły w krótkim czasie niezwykłe wyniki. Dzisiaj wspaniale odremontowany, efektowny, Ośrodek zaprasza do zwiedzania bogatej ekspozycji umieszczonej w trzech salach.
W pierwszej zgromadzone są najstarsze dokumenty związane z rozwojem turystyki w Beskidzie Śląskim. Są pamiątki związane z historią oddziałów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego (Górnośląskiego, bielskiego, bialskiego, cieszyńskiego), działalności turystycznej Polaków na Zaolziu, poświęcone działalności Beskidenverein, stare przewodniki, zdjęcia, widokówki i mapy. Wśród licznych pamiątek dotyczących zagospodarowania turystycznego są dwa emblematy, które wisiały na schroniskach Oddziału Górnośląskiego PTT.
W drugiej izbie ukazano wydawnictwa turystyczne, dokumenty związane z rozwojem narciarstwa w Beskidzie Śląskim, kolekcję nart z okresu międzywojennego, księgi pamiątkowe schronisk oraz przedstawiono przykłady folkloru z Beskidu Śląskiego, w tym odzież, sprzęt gospodarski  i pasterski.
Trzecia izba eksponuje pamiątki związane z współczesnym ruchem turystycznym, pokazane są tu również plansze obrazujące zagospodarowanie turystyczne Beskidu Śląskiego oraz przedstawia inne Ośrodki w Karpatach.
Ośrodek współpracuje z nadleśnictwem – efektem tej współpracy jest ścieżka dydaktyczno – przyrodnicza w Dolinie Czarnej Wisełki.
Dojście: od parkingu dla samochodów przy ujściu doliny Czarnej Wisełki do Jeziora u zbiegu Białej i Czarnej Wisełki (Źródła Wisły) czarnym szlakiem turystycznym, malowniczą doliną, bez uciążliwych podejść ok.1 godz. marszu w stronę schroniska PTTK (ok. 900 m n.p.m.). Od Ośrodka ok. 1 godz. na szczyt Baraniej Góry(1220 m n.p.m.).

BESKID ŻYWIECKI
Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej na Markowych Szczawinach

Po wybudowaniu nowego schroniska na Markowych Szczawinach znalazło się pomieszczenie na ekspozycję muzealną w formie wystawy, w nowym budynku. Ze względu na stan techniczny dawnego budynku muzealnego, zbiory przeniesiono do wyremontowanej GOPR-ówki,

Mało kto wie, że prócz powszechnie znanego skansenu budownictwa orawskiego niedaleko Przeł. Krowiarki, w niedalekiej odległości od Ośrodka, u podnóża Babiej Góry, w Zawoi Markowej (niedaleko od Dyrekcji i Babiogórskiego Parku Narodowego), znajduje się prowadzony przez Oddział Suski PTTK skansen budownictwa ludowego z okolic Zawoi. W jednym z oryginalnych ludowych zabudowań, znalazł pomieszczenie Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej zwany „Chałupa Kudzi” od nazwiska dawnego właściciela obejścia.
Eksponowane są tu dokumenty związane z dawnym przewodnictwem, jakim trudnili się mieszkańcy tych okolic w dawnych czasach.

GORCE
Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej na Turbaczu

Zbiory muzealne zostały przeniesione do wydzielonego pomieszczenia w schronisku i udostępnione zwiedzającym w formie wystawy.

PIENINY
Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej w Pieninach

Ośrodek już od 1986 roku zaprasza turystów zwiedzających Szczawnicę. Bogata ekspozycja obrazuje dzieje turystyki pienińskiej, flisactwa, historię Oddziału Pienińskiego PTT i PTTK oraz Oddziału PTTK w Krościenku, ukazuje ludzi turystyki tego regionu. Szczególne miejsce zajmuje tu Księga uchwał Walnych Zgromadzeń i Zarządu Oddziału Pienińskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego za lata 1893 do 1933. Oddział ten szczyci się tym, że jest najstarszym istniejącym nieprzerwanie od 1893 roku Oddziałem TT, PTT, PTTK ( powstałe w 1876 roku w Stanisławowie i w Kołomyi oraz w 1883 roku we Lwowie nie przetrwały II wojny).
O intensywnej działalności turystycznej świadczą zachowane pamiątki np. z wczesnego okresu znakowania żeliwna tablica „Na Czertezik” czy wiszący w izbie klucz będący jedyną pamiątką po nieistniejącym schronisku im. Henryka Sienkiewicza. Wśród oryginalnych dokumentów list Leopolda Świerza, ówczesnego sekretarza TT pisany do Prezesa Oddziału Pienińskiego Władysława Ściborowskiego, w pobliżu legitymacja TT z 1899 roku z widokiem pienińskim oraz barwna litografia Józefa Szalaya firmy wiedeńskiej Loeillota przedstawiająca Sokolicę od Potoku Pienińskiego. Wśród gablot również poświęcone historii znakowania szlaków turystycznych, informacje o schroniskach turystycznych (od pierwszych im.Zyblikiewicza, H.Sienkiewicza, W.Pola, na Piaskach – aż po Orlicę i Bereśnik), również historii poznania Pienin. Ciekawostką są tutaj pamiątki po Wincentym Kasprowiczu – pustelniku pienińskim, jednocześnie znakującym szlaki turystyczne w Pieninach. W zbiorach przedstawiono również fotokopie rysunków litograficznych z Pienin autorstwa Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego z lat 1845 – 1855. Zbiory uzupełniają liczne zdjęcia wypraw turystycznych w Pieniny (np. z udziałem Mieczysława Orłowicza), pełne czaru poprzednich epok, także publikacje i mapy o wartości antykwarycznej.
Cechą wyróżniającą ten Ośrodek od innych jest niezwykle bogato rozwinięta działalność badawcza, jak również powstałe w jej wyniku liczne wydawnictwa, również o charakterze popularnonaukowym.
Dojście: od dworca PKS w Szczawnicy wzdłuż Dunajca jak do schroniska PTTK Orlica, bezpośrednio w jego pobliżu.

BESKID SĄDECKI
Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej na Jaworzynie Krynickiej

Głównym tematem ekspozycji Ośrodka jest historia turystyki górskiej w Beskidzie Sądeckim, w szczególności w rejonie krynickim. Wśród dokumentów są interesujące pamiątki obrazujące działalność Oddziałów Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Krynicy i w Nowym Sączu. Ukazano rozwój sieci górskich szlaków turystycznych oraz przegląd stosowanych w latach 1905 – 1970 tablic i drogowskazów w górach, historię schronisk górskich, rozwój turystyki kwalifikowanej i pamiątki związane z licznymi w tym terenie rajdami w postaci odznak i emblematów. Cennymi pamiątkami są książki pamiątkowe ze schronisk w tym regionie, w tym ze spalonego przez Niemców na kilka miesięcy przed wyzwoleniem w 1944 roku schroniska na Jaworzynie Krynickiej. Organizujący ekspozycję duże znaczenie przywiązywali do pamiątek związanych z historią turystyki. Zauważamy tu zbiór fotografii prezesów i działaczy wspomnianych powyżej Oddziałów PTT, wśród nich Kazimierza Sosnowskiego, Feliksa Rapfa, Romana Nitrybita, Walerego Goetla, Juliana Zawadowskiego.
Istotnym elementem ekspozycji jest ukazanie bogatej literatury turystycznej dotyczącej regionu, a także walory turystyczne regionu. Bogaty w wydarzenia okres II wojny światowej przedstawiono na tzw. tryptyku partyzanckimi mapie obrazującej główne akcje partyzanckie na ziemi sądeckiej.
Dojście: do schroniska PTTK (1100 m n.p.m.) im. Marszałka Józefa Piłsudskiego na Jaworzynie Krynickiej (1114 m n.p.m.) z Krynicy Dol. Czarnego Potoku ok. 1 godz., z Dol. Czarnego Potoku (parking płatny) możliwość wjazdu na szczyt kolejką gondolową.

BIESZCZADY
Ośrodek Kultury Turystyki Górskiej w Ustrzykach Górnych

Najważniejszym elementem Ośrodka jest Izba Wschodnia poświęcona historii turystyki w Karpatach Wschodnich do czasu wybuchu II wojny światowej. Jej zadaniem jest przedstawienie osiągnięć polskich organizacji turystycznych na kresach Wschodnich w zagospodarowaniu obszarów górskich, ukazanie różnorodności działania i zainteresowań ich członków, a także wspaniałej przyrody Karpat.
Za pomocą szeregu plansz fotograficzno-tekstowych przedstawiono grupy górskie od Bieszczadów po Góry Czywczyńskie i Hryniawę. Wśród przedstawionych fotografów wymienić należy: Zygmunta Klemensiewicza, Adama Lenkiewicza, Włodzimierza i Romana Puchalskich, Tadeusza Dohnalika, Stanisława Bialikiewicza i Stanisława Jaroszyńskiego. Ukazuję oni piękno przyrody, sposoby uprawiania turystyki letniej i zimowej, a także kajakowej, obiekty turystyczne i historię ich budowy, obiekty sakralne występujące na tym terenie oraz przykłady budownictwa ludowego. Znajdujemy tu również podstawowe informacje dotyczące Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Akademickiego Klubu Turystycznego, Karpackiego Towarzystwa Narciarzy.
Obok plansz, w gablotach zaprezentowano przewodniki turystyczne, mapy, foldery i inne wydawnictwa związane z przedstawianymi regionami. Duże zainteresowanie budzi stale wzbogacany dział związany z huculszczyzną. Wśród pamiątek najcenniejszą jest inkrustowana ciupaga ozdobna podarowana gen. Tadeuszowi Kasprzyckiemu przez Hucułów z Żabiego. Następny dział przybliża działalność oddziałów PTT pracujących na tym terenie. W tym pomieszczeniu, na przykładzie Beniowej, zapoczątkowano ekspozycję związaną z przedstawianiem stanu zagospodarowania Bieszczad w obecnych granicach, lecz obrazującej stan przed II wojną światową.
W drugiej sali tworzona jest ekspozycja obrazująca rozwój turystyki w Bieszczadach po drugiej wojnie światowej w obecnych granicach Polski. Ukazano tu wydawnictwa związane z regionem, pamiątki z rajdów turystycznych i akcji harcerskich oraz przedstawiającej rozwój bazy turystycznej. Osobne tematy to zdjęcia zachowanych pamiątek sakralnych Łemków i Bojków oraz pamiątki cmentarne po zamieszkujących licznie te tereny do II wojny światowej Żydów.
Dużym osiągnięciem Ośrodka jest uzyskanie szerokiego społecznego kontaktu i zrozumienia społecznego dla ważnej roli zachowania i ukazania pamiątek związanych z Kresami. Dojście: Ośrodek położony jest w Ustrzykach Górnych, od strony wjazdu do miejscowości od Ustrzyk Dolnych, między schroniskiem PTTK a Campingiem PTTK.
Pragnąc, aby mimo postępującego zagospodarowania gór, często prowadzonego w sposób nieprzemyślany i dla środowiska naturalnego nieprzychylny, pozostał dla przyszłych pokoleń zapach prawdziwego ogniska i smak prawdziwej wędrówki zapraszam turystów na górskie szlaki nie tylko na spotkanie z przyrodą, lecz również z przeszłością.

Jerzy Kapłon