Mało kto zdaje sobie sprawę, że przy ulicy Potockiego 5 w Krakowie (dziś ulica Westerplatte) przez długie lata znajdował się Wydział (tzn. Zarząd Główny) Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, stanowiąc na mapie Polski przez wiele lat centrum turystyki górskiej. Kraków jako „serce” turystyki górskiej tworzyły dziesiątki działaczy jeszcze w XIX w., z czasem Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Klubu Wysokogórskiego i licznych klubów specjalistycznych, np. speleologicznych, klubów akademickich itp. Wspomniany Wydział Tow. Tatrzańskiego przeszedł do historii turystyki polskiej wznosząc i administrując pierwszymi schroniska w Tatrach – nad Morskim Okiem i w Roztoce. Co prawda do r. 1939 swoistą konkurencją dla Krakowa było środowisko „górali” wędrujących po Karpatach Wschodnich, ale po II wojnie światowej niejeden z nich zamieszkał w Krakowie i tu nadal działał, tym bardziej, że po roku 1950 dwie komisje Zarządu Głównego PTTK – Komisja Turystyki Górskiej i Komisja Turystyki Narciarskiej -znalazły swą siedzibę nie w Warszawie, lecz w Krakowie. Starsi turyści wspominają lokal przy pl. Wiosny Ludów 8 (dziś pl. Wszystkich Świętych), a obecnie spotykają się przy ulicy Jagiellońskiej 6, w Centralnym Ośrodku Turystyki Górskiej PTTK.

Atmosferę poszczególnych środowisk tworzą jednak ludzie, oczywiście nie tylko w Krakowie. W przypadku Krakowa nie zawsze są to krakowianie z urodzenia, ale byli lub są mieszkańcami tego miasta. Wielu z nich tworzyło i nadal tworzy historię i współczesne oblicze zarówno turystyki górskiej jak i alpinizmu, odkrywają góry najbliższe i sięgają po Koronę Ziemi. Spróbujmy, w skrócie, przypomnieć nazwiska niektórych z tych, którzy ruszyli z Krakowa w Beskidy i w Tatry, a także w góry najwyższe.

Do mieszkańców Krakowa, którzy jeszcze w XIX wieku kierowali się ku Tatrom należał  Walery Eljasz Radzikowski, malarz, autor wielokrotnie wznawianego Illustrowanego przewodnika do Tatr, Pienin i Szczawnic (1870 r.), a także przewodnika po Krakowie. Uchodzi za inicjatora znakowania szlaków w Tatrach, w tym pierwszego wiodącego z Cyrhli do Morskiego Oka. Wędrował po Tatrach z Eugeniuszem Janotą, pionierem idei ochrony przyrody, i Tytusem Chałubińskim. Jego twórczość graficzna pozwalała zarejestrować słynne postacie i krajobrazy z epoki „odkrywania” Zakopanego i popularyzacji Tatr. Jego syn – Stanisław, lekarz, kolega szkolny Stanisława Wyspiańskiego, uchodził za znakomitego znawcę spraw tatrzańskich czego wyrazem nader liczne publikacje, które posunęły naprzód ówczesną wiedzę o Tatrach.

Do historii nie tylko krakowskiej turystyki górskiej przeszły nazwiska Leopolda Świerza, filologa i nauczyciela gimnazjalnego, jednego z najbardziej zasłużonych członków Towarzystwa Tatrzańskiego 2. połowy XIX wieku oraz jego synów Mieczysława – jednego z najwybitniejszych taterników, działacza Sekcji Turystycznej (tj. taternickiej) PTT, a także członka Zarządu Głównego PTT, Stanisława – historyka i malarza, profesora krakowskiej ASP i kustosza zbiorów na Wawelu, i Tadeusza, leśnika. Innym należącym do najbardziej aktywnych działaczy Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, a potem PTTK, był Bohdan Jaxa-Małachowski. Był nie tylko członkiem Zarządu Głównego PTT, ale przede wszystkim kierownikiem biura Towarzystwa, a chwilowo kierownikiem Biblioteki PTT. Znany był jako autor wielu artykułów i notatek, aczkolwiek najbardziej kojarzy się dziś jako redaktor jubileuszowego tomu Wierchów z 1948 r.

Komisja Turystyki Górskiej ZG PTTK miała w swej historii, od 1950 r., pięciu  przewodniczących. Wśród nich znajdujemy postać Walerego Goetla, profesora AGH i jej rektora oraz Marka Sobolewskiego, prawnika, profesora UJ. To Walery Goetel, współzałożyciel Międzynarodowej Unii Towarzystw Alpinistycznych (UIAA), na kartach autobiografii Pod znakiem optymizmu wspominał czas karnawału w Krakowie, kiedy idąc z plecakiem na dworzec kolejowy aby ruszyć w Tatry, mijał pary idące na bale. On wolał góry…

Postacią łączącą dawne z nowymi laty, a z czasem przewodniczącym Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK był Władysław Krygowski, krakowski adwokat. Jako dziecko wędrował po górach z ojcem Stanisławem, działaczem Towarzystwa Tatrzańskiego, autorem licznych fotografii wykonanych przed 1914 r. Początkowo Krygowski działał  w Sekcji Turystycznej PTT, potem został jednym z wiceprezesów Towarzystwa. Całe życie związany był z rocznikiem Wierchy, jako autor i redaktor. Znany był też jako „odkrywca” Bieszczadów po II wojnie światowej tycząc szlaki w tych wówczas pustych górach. Oprócz bogatej i wielokierunkowej działalności W. Krygowskiego (ochrona przyrody, zagospodarowanie terenu, szlaki i ich znakowanie itd.) na szczególna uwagę zasługuje jego twórczość literacka. To nie tylko liczne przewodniki jego autorstwa, w tym  4-tomowy przewodnik po Beskidach, ale także publikacje książkowe Wydawnictwa Literackiego, związanych swą treścią z górami, np. Góry i doliny po mojemu, W litworowych i piarżystych kolebach, a także związane z Krakowem, czego wyrazem tomik W moim Krakowie nad wczorajszą Wisłą.

Towarzyszem bieszczadzkich wypraw Władysława Krygowskiego w latach 50. XX wieku był Edward Moskała. Jako członek Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK działał na rzecz tworzenia sieci małych schronisk górskich, tzw. „bacówek” (Rycerzowa, nad Wierchomlą, Bartne, nad Honem, w Jaworcu, pod Rawką) i dokumentowania historii turystyki górskiej. Był inicjatorem uruchomienia ośrodków muzealnych przy schroniskach PTTK w górach (Barania Góra, Markowe Szczawiny, Turbacz, Szczawnica, Jaworzyna Krynicka, Ustrzyki Grn.), a także utworzenia Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie, przy ulicy Jagiellońskiej. Centralny Ośrodek po jego uruchomieniu stał się centrum życia „górali”, w tym kół przewodnickich i klubów specjalistycznych; tam też znalazła swe miejsce Centralna Biblioteka Górska. Wielu turystów pamięta E. Moskałę jako autora przewodników, fotografii (widokówki) i panoram górskich. Wśród znanych członków Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK znajdujemy też Zdzisława Ryna, lekarza, profesora Collegium Medicum UJ, taternika i ratownika GOPR, uczestnika wypraw w Kaukaz, Hindukusz i Andy, który w 1992 był mianowany ambasadorem RP w Chile. Na uwagę zasługują jego prace dotyczące lekarskich problemów związanych z uprawianiem alpinizmu.

Zasłużonym członkiem Komisji Turystyki Narciarskiej ZG PTTK był Zbigniew Płonka, który na co dzień zasiadał za kontuarem warsztatu zegarmistrzowskiego przy ul. Szewskiej. Należał do tych, którzy w dobie dominacji narciarstwa zjazdowego propagowali wędrownictwo na nartach, a także do tych, którzy autorów przewodników przestrzegali przed określaniem a priori trudności szlaków narciarskich przypominając słowa Józefa Oppenheima, że zimą warunki nawet na znanym i łatwym szlaku mogą się diametralnie zmienić.

Niezwykłą postacią, która zajmowała się sprawami profilaktyki w narciarstwie i zagadnieniami prawnymi był Władysław Lenkiewicz;  towarzyszył mu znany adwokat Andrzej Rozmarynowicz. W. Lenkiewicz, profesor AGH, autor tomików poezji, a także publikacji związanych z narciarstwem, był synem Adama Lenkiewicza, wieloletniego działacza PTT we Lwowie. Razem wędrowali po Gorganach i Czarnohorze. Dzięki zbiorom Profesora zachowało się wiele unikalnych fotografii „z tamtych lat”.

Osobna grupę stanowią „krakowscy” himalaiści. Tę listę otwiera nieodżałowana postać Andrzeja Heinricha, popularnego „Zygi”, który był autorem nowych dróg w Tatrach, wejść na liczne szczyty alpejskie (np. Direttisima Niemiecka na Cima Grande di Lavaredo), który m.in. w Hindukuszu Afgańskim osiągnął 12 szczytów, w Pamirze Pik Korżeniewskiej, w Karakorum Malubiting i Baturę, w Himalajach Lhotse zimą i Nanga Parbat. Wojciech Kurtyka wspinał się w Hindukuszu (Kohe Bandaka), w Himalajach (Changabang, Dhaulagiri, Cho Oyu i Shisha Pangma), Karakorum (Gasherbrumy, Broad Peak), ale znany jest też jako autor; napisał Tango Tower (1990 r.) i liczne artykuły. Jest twórcą skali trudności wspinaczkowych dróg skalnych, nazwanej jego imieniem lub „skalą krakowską”.

Jerzy Wala, to nie tylko himalaista, ale także narciarz wysokogórski. Wspinał się w Alpach, Pamirze, Kaukazie, Hindukuszu, Karakorum. Był też kierownikiem wypraw, ale przede wszystkim znany jest jako autor pionierskich prac kartograficznych – map Hindukuszu, Karakorum, po części Pamiru, a także monografii poświęconych poszczególnym pasmom tych gór. Marian Bała zdobywał szczyty Spitsbergenu, na Kaukazie, w Andach Peruwiańskich, zdobywał Nanga Parbat i szczyty Hindukuszu. Dodajmy, był prezesem Klubu Wysokogórskiego w Krakowie, a jego fotografie były wielokrotnie nagradzane na wystawach krajowych i zagranicznych. Marek Kalmus – to alpinista, speleolog i ratownik górski, zafascynowany Tybetem, podróżował w Himalajach Garhwalu i był w Bhutanie, wspinał się w Turcji i Iranie, działał w Hindukuszu i w Himalajach Kaszmiru, zdobywał Broad Peak w Karakorum. Eksplorował jaskinie – tatrzańskie, austriackie, w Iranie i Libanie. Uczestniczył w trekingach (Anapurna, Dhaulagiri) i prowadził wykłady m.in. na Studiach Porównawczych Cywilizacji i Studiach Dalekiego Wschodu UJ.

Mało kto wie, że działalność speleologiczną prowadziły kluby, które wydawały w latach 50. i 60. XX wieku czasopisma metodą powielaczową lub pisane były na maszynie (sic!). Redaktorem czasopisma Grotołaz wydawanego tą metodą przez krakowski Klub Grotołazów był Ryszard Gradziński, a pośród członków założycieli tego Klubu znajdujemy nazwisko Kazimierza Grotowskiego, fizyka jądrowego, profesora UJ. Był m.in. uczestnikiem wyprawy badającej zanieczyszczenia atmosferyczne w lodowcach Nepalu.

Na koniec trzeba wspomnieć o ludziach, którzy związani z Krakowem, działalnością swą nawiązywali do gór: Leon Wyczółkowski, profesor krakowskiej ASP namalował kilkadziesiąt pejzaży tatrzańskich; Stanisław Gałek, absolwent tejże uczelni, który osiadł potem w Zakopanem, znany jest z licznych obrazów Morskiego Oka.

Stanisław i Władysław Bizańscy oraz  Awit Schubert prowadzili w Krakowie już w 2. połowie XIX wieku zakłady fotograficzne i ich filie w Zakopanem. Byli autorami tatrzańskich pejzaży, Schubert fotografował także Pieniny. Zdjęcia, dziś o ogromnej wadze dokumentacyjnej, ukazywały się potem drukiem jako dodatki do Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego lub w formie odrębnych albumików.

Z kolei Władysław Anczyc, literat, publicysta, od 1861 r. bywał regularnie pod Tatrami, a w 1875 r. założył znaną w Krakowie drukarnię. To w tej drukarni Anczyc, a potem jego syn i wnuk, entuzjaści Tatr, drukowali liczne wydawnictwa poświecone górom, w tym Wierchy, Taternika i in.

Nie dziwmy się przeto idąc ulicami Krakowa, że wiele miejsc kojarzyć się może z ludźmi gór, a doroczne Festiwale Górskie i Sympozja Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK odbywają się właśnie w tym mieście.

                                                                                                                             Jerzy W. Gajewski

Literatura:

Wielka Encyklopedia Gór i alpinizmu, pod red. Małgorzaty i Jana Kiełkowskich, t. VI. Wyd. STAPIS, Katowice 2013.

Zofia Radwańska-Paryska, Witold H. Paryski Wielka Encyklopedia Tatrzańska, Wyd. Górskie, Poronin 1995.